Bir hukukçu olarak sizlere her ay hazırlayacağım makalelerimle Avrupa ve Türkiye’nin gündeminde yer alan regülasyona ve hukuka ilişkin bazı gelişmeleri aktarmaya çalışacağım. Bu ilk yazıyı hazırlarken konu seçmek elbette kolay değildi. Türkiye’nin ekonomik ve politik gündeminin hukuk mecrasını da ne kadar hareketli tuttuğunu ve yazacak çok farklı gündem konularının olduğunu hepimiz biliyoruz.
Ancak bu platformda amacım sizlere sadece hukuk normları çerçevesinde yazılar yazmak değil; hukuk, gıda, sürdürülebilir bir dünya ve endüstri kavramına farklı ülkelerin normları ile birlikte Türkiye’ye aktarabileceklerimiz bağlamında yaklaşabilmek. Belki de bu yüzden sürdürülebilir, yaşanabilir ve çocuklarımıza bırakabileceğimiz bir dünya özlemine öyle ya da böyle dokunan ama gıdada son zamanların tartışmalı konularından biriyle başlamak istedim.
Yenilebilir böcekler, Avrupa’da nasıl bir konumda?
Yenilebilir böcek (İng. Edible insects) kavramı Türkiye ve Türk tüketicisine pek yakın olmasa da pek çok Asya ülkesinde yemek kültürünün bir parçası. Avrupa’da ise 1990’larda hayvan yemi olarak başlayan tartışma, aslında yenilebilir böcekleri Asya ülkelerinde tüketildiği gibi bir bütün olarak değil de bir üretim girdisi ve hammadde olarak, özellikle insan tüketimine sunulacak gıdaların üretiminde kullanılıp kullanılamayacağından doğuyor.
AB Parlamentosu ve Konseyinin 27 Ocak 1997 tarihli ve 258/97 sayılı Yeni Gıdalar ve Yeni Gıda İçerikleri Hakkındaki Tüzüğünde Yeni Gıdaya ilişkin kapsam belirlenirken, Madde 1 paragraf 2 (e) uyarınca “hayvanlardan izole edilen içerik” demek suretiyle yenilebilir böceklere, kısıtlı bir kullanım alanı bırakılmaktaydı. Öyle ya da böyle o tarihlerde kabul edilen Yeni Gıda listesinde de onaylı bir yenilebilir böcek bulunmamaktaydı.
AB’de bir gıdanın “güvenli” sayılması için nasıl bir süreç işliyor?
AB bünyesinde bir gıdanın güvenli gıda sayılabilmesi için önce EFSA (Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesi) tarafından onaylanması, ardından Komisyona yasa teklifi olarak getirilmesi ve gıda ile ilgili yasallaşmanın gerçekleşmesi söz konusu. Yasalar yapılırken de piyasada bulunan oyunculara yasaya uyum konusunda geçiş süreleri tanınıyor.
258/97 sayılı Tüzük hayvanlardan elde edilen Yeni Gıdaları içerik olarak sınırlarken 2015 yılında Tüzük revize edildi ve Avrupa Parlamentosu ve Konseyi'nin (AB) 258/97 Sayılı Tüzüğü yürürlükten kaldıran Yeni Gıdalara ilişkin 25 Kasım 2015 tarihli (AB) 2015/2283 sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konsey Tüzüğü yürürlüğe girdi.
Tüzükte yapılan değişiklik ile bu kez yeni gıda kapsamına “hayvanlardan veya hayvan parçalarından oluşan veya bunlardan izole edilen veya bunlardan üretilen gıda” demek suretiyle hayvanın kendisinin de başlı başına Yeni Gıda sayılabileceğine dair dayanak yasallaşmış oldu.
Peki insan tüketimi amacıyla kullanım macerası ne zaman başlıyor dersek?
Aslında henüz regüle olmasa da yenilebilir böcekler Asya’dan gelen ürünlerle Avrupa piyasasında zaten bulunmaktaydı.
Gıdalarda kullanım için açıkça bir yasak bulunmuyordu. Öte yandan 1997 sayılı Tüzükle kapsam dahilinde de sayılmıyordu. O halde piyasada bulunan “çilek aromalı çıtır çekirge” atıştırmalığına hangi mevzuat uygulanacaktı?
İşte burada Paris’te 2016 yılında başlayan ve AB Adalet Divanı 3. Daire’nin önüne kadar gelen bir davanın düşündürdüklerine bakmak gerek. Entoma SAS, Paris menşeili ve yenilebilir böcek üretimi konusunda faaliyet gösteren bir şirket.
Bu şirketin Paris’te insan tüketimi için piyasaya sürmüş olduğu, yenilebilir çekirge, un kurdu gibi ürünleri 1997 tarihli tüzük “Yeni Gıda” tanımına girmiyordu. 2015 yılında revize edilen Tüzük tanımında satışa sundukları ürün grupları ise henüz ilgili listede yer almıyordu, bu yasanın çıkmasından önce piyasada bulunan ürünlere geçiş için verilen süre zarfında Paris’te gıdadan sorumlu güvenlik güçleri, raflarda yer alan ürünlerin toplatılmasına karar verdi.
Entoma’nın bu süre zarfında en azından ürünlerin raf ömrü dolana dek raflarda yer almaya devam edebileceği ve bu arada da piyasada bulunan ürünlerinin ilgili Tüzük ekindeki listede yer alması için çaba sarf etmeyi planladığını dava tutanaklarından anlıyoruz. Ancak bekledikleri gibi ilerlemeyen süreç Avrupa Adalet Divanı önüne taşınmış ve 2020 yılında lehine verilen karara dek ise muğlak kalmaya devam etmişti.
Türkiye’de durum ne?
Gelelim Türkiye’ye. Türkiye’nin Yeni Gıdalarla ilgili bir mevzuatı yok, zaten Yeni Gıda’ların kapsamı bu yazımızda ele aldığımız konudan çok daha çeşiti ve geniş ürünleri içeriyor. Yeni gıdalarla ilgili bu taslak çalışmasınaTarım ve Orman Bakanlığı’nın internet sitesinden ulaşmak mümkün.
Bu tasarı uyarınca Yeni Gıda’nın tanımı belirlenirken bu yazımda belirttiğim AB 2015 sayılı Tüzükle paralel, şu düzenleme yer alıyor: “Gıda üretimi amacıyla 2022 yılından önce kullanılan geleneksel besleme yöntemleriyle yetiştirilen hayvanlar ile bu hayvanlardan elde edilen ve Avrupa Birliği’nde ve Türkiye’de güvenilir bir gıda tüketim geçmişine sahip gıdalar hariç olmak üzere; hayvanlardan veya hayvan kısımlarından oluşan ya da bunlardan izole edilen veya üretilen gıdalar”
Bu ifade ile aslında yenilebilir böceklerin Yeni Gıda olduğunu tasarı kabul etmiş oluyor.
Yine tasarının 6. Maddesinde İzin verilen yeni gıdalar listesi için getirilen hükme göre Bakanlık piyasaya arz edilmek üzere izin verilen yeni gıdalar listesini oluşturur ve günceller.
2. paragrafta “Sadece izin verilen ve tasarının Ek 1’de yer alan listedeki yeni gıdalar listede kullanım koşulları ve etiketleme gerekliliklerine uygun olarak piyasaya arz edilebilir ve gıdalarda kullanılabilir” ifadesi,tasarının uyum maddesinde ise “bu Yönetmeliğin yayımı tarihinden önce faaliyet gösteren gıda işletmecileri, 31/12/2024 tarihine kadar bu Yönetmelik hükümlerine uymak zorundadır. 31/12/2024 tarihinden önce etiketlenen veya piyasaya arz edilen gıdalar raf ömrü sonuna kadar piyasada bulunabilir” demek suretiyle AB’de onaylı Yeni Gıdanın Türkiye’deki listede henüz olmaması halinde piyasadaki ürünlerin raf ömrü boyunca piyasada kalmasına müsaade edecek ancak bu süre sonunda Tasarı ekine girmeyen insan tüketimi için olan Yeni Gıda içeren ürünler AB’den ithal edilemeyecek demektir.
AB’de onay verilen ürün listesi hızla genişliyor
AB uzun zamandır yeni gıdalarla ilgili onaylı ürün listesini giderek artan bir çeşitlilikte revize etmeye devam ediyor. AB pazarı açısından EFSA son yıllarda yenilebilir böceklerin özellikle un, toz halindeki formlarının insan tüketimi amacıyla kraker, pizza, cips, bisküvi, kahvaltılık gevrek vb. unlu pek çok mamulde hammadde olarak kullanılmasını ve ithalatın Vietnam kökenli Cricket Co Ltd tarafından AB’ye yapılmasına onay verdi.
EFSA’nın son yıllarda tahıllardan üretilen un yerine hayvanlardan üretilen un konusundan art arda gelen onaylarının altında Rusya Ukrayna arasında yaşanan savaş nedeniyle ortaya çıkan tahıl krizi mi rol oynadı, bunu bilmiyoruz. Üretim prosesi açısından tahıla göre çok daha sürdürülebilir olan ve doğal kaynaklara yönelimin bir örneği sayılan böcek unu, et ve benzeri protein kaynakları ile karşılaştırdığında da daha yüksek bir protein kaynağı olması ile öne çıkıyor.
En son Ocak 2023 de art arda verilen son 2 onayla beraber AB Komisyonunca Tüzük Yeni Gıdalar listesine ek yapılan çekirge ununun unlu mamullerde kullanılmaya başlanması ile birlikte listeye böcek ailesinden girenler Tenebrio Molitor (sarı un kurdu), Locusta Migratoria (Afrika Göçmen Çekirgesi), Acheta domesticus (cırcır böceği) ve Alphitobius diaperinus (Buffalo kurdu) olarak 4’e çıkmış oldu. EFSA tarafından ilk olarak Ocak 2021’de yayınlanan güvenli gıda raporu ile 2023’e dek 6 ayrı rapor yayınlanmış oldu.
Bu da demektir ki, çok yakında AB ülkelerindeki raflarda cırcır böceği tozu (unu) ile elde edilmiş kraker, bisküvi, kahvaltılık gevrekler ve bar gibi ürünleri görmek ve tadına bakmak mümkün olabilecek. EFSA tarafından bu ürünlerle ilgili alerjen uyarısı da yapılmış durumda ve bu durumun etiket üzerinde belirli bir font ve belirgin halde gösterilme zorunluluğunu da beraberinde getiriyor.
AB’den Türkiye’ye pek çok gıda ürünü ithal ediliyor ve henüz Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından görüşe açılmış “Yeni Gıda” tasarısında bu türlerin hiç birisine yer verilmiyor. Türkiye’de Yeni Gıda mevzusu yasalaşıncaya dek, ithal edilen gıda ürünleri içerisinde AB de yer bulan bu böcek türlerinin de hammadde olarak kullanılması halinde Türk tüketicisi için yeni bir maceranın başlayacağını söylemek yanlış olmaz.
Türkiye’nin yeşil mutabakatla birlikte önünde duran ajandada biriken pek çok konu var ve bunlardan bir tanesi de sürdürülebilirlik ajandası ve mevzuat uyumları. AB bu ajanda için yasal faaliyetlerine her gün bir yenisini daha ekleyeceğe benziyor ve kuşkusuz, artan popülasyon ve protein kaynaklarına erişimdeki adaletsizlik düşünüldüğünde yenilebilir böcek pazarının 2022-2030 yılları arasında dünya genelinde %28,3 büyüme oranı göstermesi bekleniyor.
Gelin son olarak ”Neden böceklerin gıdada kullanımına onay veriyorsunuz?” sorusuna AB komisyonunca verilen cevaba bakalım "Gıda için böcek yetiştirmek çevresel faydaları, hayvan yemine dönüşebilmedeki yüksek verimliliği, daha az sera gazı emisyonu, daha az su ve ekilebilir arazi kaynaklarının kullanımı ve gıda israfını azaltmak için böcek bazlı biyodönüşüm...”.
Önemli bulalım ya da bulmayalım dışarda değişen ve dönüşen bir dünya var. Gençlik son yıllarda çevresel konularda bizden çok daha bilinçli ve tüketici araştırmaları gösteriyor ki, ürünler arası rekabette Komisyonun altını çizdiği noktalara her gecen gün daha çok tüketici dikkat etmeye başlıyor. Türkiye’nin ihraç pazarlarında büyümesi, AB ile uyumlu yasaları çıkarma hızı ,hızlı adaptasyonla ihracatta öne çıkmak isteyen, üreten ve büyüyen Türkiye’ye kolaylık sağlayacak, kuşkusuz yeni kapılar açacaktır.
Kaynaklar
https://www.efsa.europa.eu/en/news/edible-insects-science-novel-food-evaluations
https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A62019CJ0526
https://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/TXT/?uri=CELEX%3A32015R2283
https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=celex%3A31997R0258
https://www.tarimorman.gov.tr/GKGM/Duyuru/468/Mevzuat-Taslagi-Tgk-Yeni-Gidalar-Yonetmeligi
Yorum yazarak Gıda Hattı Topluluk Kuralları’nı kabul etmiş bulunuyor ve yorumunuzla ilgili doğrudan veya dolaylı tüm sorumluluğu tek başınıza üstleniyorsunuz. Yazılan yorumlardan Gıda Hattı hiçbir şekilde sorumlu tutulamaz.
Haber ajansları tarafından servis edilen tüm haberler Gıda Hattı editörlerinin hiçbir editöryel müdahalesi olmadan, ajans kanallarından geldiği şekliyle yayınlanmaktadır. Sitemize ajanslar üzerinden aktarılan haberlerin hukuki muhatabı Gıda Hattı değil haberi geçen ajanstır.
Şimdi oturum açın, her yorumda isim ve e.posta yazma zahmetinden kurtulun. Oturum açmak için bir hesabınız yoksa, oluşturmak için buraya tıklayın.
Yorum yazarak Gıda Hattı Topluluk Kuralları’nı kabul etmiş bulunuyor ve yorumunuzla ilgili doğrudan veya dolaylı tüm sorumluluğu tek başınıza üstleniyorsunuz. Yazılan yorumlardan Gıda Hattı hiçbir şekilde sorumlu tutulamaz.
Haber ajansları tarafından servis edilen tüm haberler Gıda Hattı editörlerinin hiçbir editöryel müdahalesi olmadan, ajans kanallarından geldiği şekliyle yayınlanmaktadır. Sitemize ajanslar üzerinden aktarılan haberlerin hukuki muhatabı Gıda Hattı değil haberi geçen ajanstır.